Polen begeeft zich deze maanden op onbekend terrein. Na acht jaar populisme van partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS), die tijdens haar regeerperiodes de aanval opende op de rechtsstaat, probeert de nieuwe liberale regering de rechtsstaat te herstellen. Dit is niet eerder vertoond in Europa.  

Nu de rechtsstaat ook in andere delen van het continent onder druk staat, is het leerzaam om de ontwikkelingen in Polen nauwlettend te volgen. In de laatste aflevering van deze podcastserie over Polen, een land in transitie tussen illiberalisme en liberalisme, gaan we dieper in op het herstel van de rechtsstaat.  

Bij het hervormen van de publieke omroep ging de nieuwe regering van Donald Tusk er met een gestrekt been in, zoals in de tweede aflevering valt te horen. De rechtsstaat blijkt een ander verhaal. Het is ingewikkelder, de regering is een stuk behoedzamer. Om te begrijpen hoe moeilijk het herstelproces is, moeten we eerst in beeld krijgen hoe PiS afgelopen jaren de rechtsstaat probeerde af te breken, de onafhankelijkheid van Poolse rechters ondermijnde en verschillende sleutelinstituties onder politieke controle bracht.  

De rechtsstaat in Polen was ‘stervende’, vertelt rechter Igor Tuleya in deze podcast. Hij groeide uit tot icoon in de strijd om de rechtsstaat, samen met andere onafhankelijke rechters die zich uitspraken tegen het afbraakbeleid van PiS. Dit kwam hem duur te staan: hij werd geschorst als rechter en mocht bijna twee jaar zijn beroep niet uitoefenen. Tuleya nodigt ons bij hem thuis uit om te vertellen over deze periode in zijn leven, en deelt zijn kijk als rechter op de hervormingen van de nieuwe regering. 

Tuleya vindt eerlijk gezegd dat het te langzaam gaat. Maar de nieuwe regering heeft het niet makkelijk. Andrzej Duda, president en PiS-bondgenoot, belooft wetten die de veranderingen van PiS ongedaan maken, te blokkeren met zijn vetorecht. Daarnaast wakkeren radicale acties de heftige polarisatie in het land, waarover meer te horen is in de eerste aflevering, verder aan. Ondertussen zijn verschillende rechtbanken nog altijd in handen van PiS.  

Hieronder ligt een meer fundamentele vraag: hoe herstel je een rechtsstaat en hoever kun je daarin gaan? Blijf je binnen de grenzen van de wet, ook al zijn deze getekend door politici die de wet zelf overtraden? En hoe ga je om met een populistische erfenis?  

In deze aflevering komen ook Anna Wójcik en Kees Sterk aan het woord. Wójcik is rechtsgeleerde en volgt de ontwikkelingen binnen de Poolse rechtsstaat uiterst nauwkeurig voor online rechtsstaatsmonitor ruleoflaw.pl. Kees Sterk is rechter en hoogleraar Europese Rechtspleging aan de universiteit van Maastricht. Hij komt al jaren in Polen, aanvankelijk om zijn Poolse collega’s een hart onder de riem te steken, nu om advies te geven over het herstel van de rechtsstaat.  

In Polen bestaan uiteenlopende meningen over hoe je een rechtsstaat moet herstellen. Maar over één ding zijn mensen het eens: wat afgelopen jaren is gebeurd, is een belangrijke les voor andere landen. Rechter Tuleya, een belezen man, haalt een toneelstuk uit de negentiende eeuw aan, met de beroemde openingszin: ‘Dit verhaal speelt zich af in Polen, dat wil zeggen nergens.’ Polen bestond toen niet. Tuleya wil dit omdraaien. ‘Dit verhaal speelt zich af in Polen, dat wil zeggen overal.’ De les van de Poolse aanval op de rechtsstaat is namelijk dat het overal kan gebeuren. 

Over de maker 

Arnout le Clercq (1991) is sinds 2021 correspondent voor de Volkskrant in Centraal- en Oost-Europa. Zijn standplaats is Warschau, Polen. Eerder werkte hij op verschillende redacties bij de Volkskrant in Nederland. Hij studeerde geschiedenis in Leiden en Berlijn.